Po co totalitaryzmom grafoman?

Could anything be more exciting than television?, 1949
Bank of the Manhattan Company

„Być może uda mi się kiedyś napisać na ten temat obszerniejsze studium, które zatytułowałbym chętnie »Totalitaryzm i grafomania«. Tezę pracy wyobrażam sobie tak właśnie, jak to powyżej naszkicowałem: totalitarny model polityki kulturalnej, z pozoru mający idealne warunki, aby ukrócić grafomanię (monopol na rozpowszechnianie dóbr kultury, wielostopniowy system kontroli itp.), w istocie rzeczy nie może się bez niej obejść; z drugiej zaś strony, grafomania pod skrzydłami państwowego mecenatu znajduje idealne warunki rozwoju. Przede wszystkim – państwo zgłasza zapotrzebowanie na literaturę »zaangażowaną« tj. taką, która jednoznacznie popierałaby jego ideologię i politykę. Ponieważ ambitna literatura żyje wątpliwościami i samodzielnym poszukiwaniem prawdy, amputacja tych wątpliwości i poszukiwań może zrodzić tylko państwowotwórczą szmirę. Ponieważ, z drugiej strony, kryteria ideologiczne stawiane są przez państwowego mecenasa zawsze wyżej niż kryteria artystyczne, państwowotwórcza szmira ma zawsze większe szanse druku niż nie państwowotwórcze arcydzieło.

[…] Jest jednak jeszcze inna, najważniejsza zapewne i najogólniejsza przyczyna, dla której każdy totalitarny […] ustrój toleruje, a nawet hołubi grafomanię. Oto każdy kicz artystyczny opiera się zawsze na zasadzie banału, powtarzalności, skonwencjonalizowania: nawet jeśli jest poprawny warsztatowo, ba, wycyzelowany! – nawet wtedy jego głównym grzechem i zarazem główną racją istnienia będzie żerowanie na ustalonych przyzwyczajeniach odbiorców, na ich umysłowej bierności. Właśnie tę cechę kiczu szczególnie ceni sobie ustroje totalne. Najchętniej sprowadziłyby one całą kulturę do takiej właśnie postaci – do pewnej liczby mechanicznie wytworzonych produktów, w pełni zaspokajających oczekiwania masowego odbiorcy i pacyfikujących w ten sposób wszelkie niezależne poruszenia jego umysłu. Vaclav Havel w swoim znakomitym liście do Husaka [sekretarza generalnego KPCz – przyp. mój], pisał z niezmierną trafnością m.in. o »estetyce banału« jako ideale totalitarnej polityki kulturalnej. Jej zapotrzebowania są dziś w gruncie rzeczy pojemne i elastyczne: nie musisz, prozaiku, pisać koniecznie powieści produkcyjnych, możesz spłodzić powieść obyczajową lub historyczną, […] możesz pisać piosenki o miłości albo o wiośnie. Warunek jeden: niech to będzie banalne, gładkie, zgodne z receptami, konwencjami, przyzwyczajeniami. Może być nawet »awangardowe« – byle gładkie”.

Stanisław Barańczak, Książki najgorsze i parę innych ekscesów krytycznoliterackich, Poznań 1990, s. 12-14.